సౌందర్యలహరి ౯౧ - ౧౦౦

పదన్యాస క్రీడా పరిచయమివారబ్ధుమనసః
స్ఖలంతస్తే ఖేలం భవనకలహంసా న జహతి ,
అతస్తేషాం శిక్షాం సుభగమణిమంజీరరణిత
చ్ఛలాదాచక్షాణం చరణకమలం చారుచరితే . ౯౧ .

పద న్యాస - of placement of the steps
క్రీడా - the sport
పరిచయం - the practice
ఇవ - perhaps
ఆరబ్ధుమనసః - with a mind to commence
స్ఖలంతః తే - they trip
ఖేలం - play (of mimicking the graceful walk of Sakti)
భవన కలహంసాః - the resident swans
న జహాతి - do not abandon
అతః తేషాం - therefore, for their
శిక్షాం - instruction
సుభగ - auspicious
మణి మంజీర రణిత - jingling of the gem (studded) anklet
ఛలాత్ - under the pretext of
ఆచక్షాణం - teach (how to walk)
చరణ కమలం - lotus feet
చారు చరితే - Oh one pocessed of a beautiful life! (Sakti)

Oh one pocessed of a beautiful life! the resident swans with a mind to commence the practice of the sport of placement of the steps, (though) they trip, do not abandon play. Therefore for their instruction, the auspicious gem (studded) anklet of the lotus feet, under the pretext of jingling, perhaps teach (them).

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

గతాస్తే మంచత్వం ద్రుహిణహరిరుద్రేశ్వరభృతః
శివః స్వచ్ఛచ్ఛాయా ఘటిత కపట ప్రచ్ఛదపటః ,
త్వదీయానాం భాసాం ప్రతిఫలనరాగారుణతయా
శరీరీ శృంగారో రస ఇవ దృశాం దోగ్ధి కుతుకమ్ . ౯౨ .

గతాః - have become
తే మంచత్వం -your bed
ద్రుహిణ - Druhina (Brahma)
హరి - Hari (Vishnu)
రుద్ర - Rudra
ఈశ్వర - Iswara (Maheswara)
భృతః - servitors (with authority to create, preserve and destroy)
శివః - Siva (Sadaasiva tattva, the subtlest of the twenty five categories representing Siva and Sakti in the evolved state)
స్వచ్ఛచ్ఛాయా - white lustre
ఘటిత - made of
కపట - disguised as
ప్రచ్ఛద పటః - the coverlet
త్వదీయానాం - of your
భాసాం - of the lustre
ప్రతి ఫలన రాగ - reflected colour
అరుణతయా - by the red
శరీరీ - embodied
శృంగారః రస ఇవ - seems like, the (poetic) sentiment of love
దృశాం - for (your) eyes
దోగ్ధి కుతుకమ్ - yeilds joy

The servitors, Druhina, Hari, Rudra (and) Iswara have become your bed. Paramasiva, disguised as the coverlet made of (his) white lustre, by the reflected red colour of your lustre, seems like the sentiment of love embodied (and) yeilds joy for your eyes.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

అరాలా కేశేషు ప్రకృతి సరలా మందహసితే
శిరీషాభా చిత్తే దృషదుపలశోభా కుచతటే ,
భృశం తన్వీ మధ్యే పృథురురసిజారోహవిషయే
జగత్త్రాతుం శంభోర్జయతి కరుణా కాచిదరుణా . ౯౩ .

అరాలా - curliness
కేశేషు - in the hair
ప్రకృతి - natural
సరలా - straight forwardness
మంద హసితే - in the gentle smile
శిరీష ఆభా - (delicate) as the Sirisa (flower)
చిత్తే - in the mind
దృషద ఉపల శోభా - the lustre of a gem in a (hard) rock
కుచ తటే - in the slope of the bosom
భృశం - excessive
తన్వీ మధ్యే - slenderness in the waist
పృథు - wideness
ఉరసిజ ఆరోహ విషయే - in the matter of the bosom and hip
జగత్ త్రాతుం - in order to protect the world
శంభోః - of Sambhu (Siva)
జయతి - excels
కరూణా - compassion
కాచిత్ - indescribable
అరుణా - (called) Arunaa (the red form of Sakti)

The indescribable compassion of Sambhu, (called) Arunaa in order to protect the world, excels as curliness in the hair, natural straight forwardness in the gentle smile, as the (delicate) Sirisa (flower) in the mind, as the lustre of a gem in a (hard) rock in the slope of the bosom, as excessive slenderness in the waist, (and) as wideness in the matter of the bosom and hip.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

కలంకః కస్తూరీ రజనికరబింబం జలమయం
కలాభిః కర్పూరైర్మరకతకరండం నిబిడితమ్ ,
అతస్త్వద్భోగేన ప్రతిదినమిదం రిక్తకుహరం
విధిర్భూయో భూయో నిబిడయతి నూనం తవ కృతే . ౯౪ .

కలంకః - the stain (on the face of the moon)
కస్తూరీ - is musk (or musk deer shaped stain on the face of the moon)
రజనికర బింబం - the orb of the moon
జలమయం - full of water
కలాభిః కర్పూరైః - with bits (ormoon rays) of camphor
మరకత కరండం - an emerald container
నిబిడితమ్ - filled
అతః - therefore
త్వత్ భోగేన - by your utilisation
ప్రతిదినం ఇదం - every day, this
రిక్త కుహరం - the empty hollow (of the container)
విధిః - Vidhi (Brahma)
భూయః భూయః - again and again
నిబిడయతి నూనం - indeed fills
తవ కృతే - for your sake

This orb of the moon is an emerald container full of water, filled with bits of camphor; the stain is musk. The empty hollow (of the container), by (virtue of) your utilisation every day, is indeed filled again and again by Vidhi for your sake.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

పురారాతేరంతః పురమసి తతస్త్వచ్చరణయోః
సపర్యా మర్యాదా తరలకరణానామసులభా ,
తథా హ్యేతే నీతాః శతమఖముఖాః సిద్ధిమతులాం
తవ ద్వారోపాంతస్థితిభిరణిమాద్యాభిరమరాః . ౯౫ .

పుర అరాతేః - of Pura arati (the enemy of the cities of demons or the bodies of man) (Siva)
అంతః పురం అసి - you are in the inner apartments (set aside for women)
తతః - therefore
త్వత్ చరణయోః - of your two feet
సపర్యా మర్యాదా - the rules of propriety in worship
తరల కరణానాం - those with fickle senses
అసులభా - not easy
తథా హి ఏతే - thus surely, these
నీతాః - take away
శతమఖ ముఖాః - those with Satamakha (Indra) as the chief
సిద్ధిం అతులాం - the matchless superhuman powers
తవ - your
ద్వారోపాంతః - in proximity to the door
స్థితిభిః - stationed
అణిమా ఆద్యాభిః - Anima (capacity for atomic reduction) and others (the eight superhuman powers or Siddhis personified as godesses)
అమరాః - the celestials (who have not mastered the senses)

You are in the inner apartments of Siva. Therefore, the rules of propriety in the worship of your two feet is not not easy for those with fickle senses. Thus surely, these celestials with Satamkha as the chief (forbidded from entering the inner apartments) take away (only) the matchless superhuman powers of Anima and others (Siddhis) stationed in proximity to your door.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

కలత్రం వైధాత్రం కతికతి భజంతే న కవయః
శ్రియో దేవ్యాః కో వా న భవతి పతిః కైరపి ధనైః ,
మహాదేవం హిత్వా తవ సతి సతీనామచరమే
కుచాభ్యామాసంగః కురవకతరోరప్యసులభః . ౯౬ .

కలత్రం వైధాత్రం - the wife of Vidhata (Brahma) (Saraswati, the goddess of learning)
కతి కతి - several
భజంతే న - do not serve
కవయః - poets
శ్రియో దేవ్యాః - of the goddess of wealth (Lakshmi)
కః వా న భవతి - who does not become
పతిః - the lord
కైః అపి ధనైః - with wealth of some sort (or other)
మహాదేవం - Mahadeva (Siva)
హిత్వా - except
తవ సతి - your Oh chaste one! (Sakti)
సతీనాం అచరమే - Oh first among chaste women! (Sakti)
కుచాభ్యాం ఆసంగః - contact with the bosom
కురవక తరోః అపి - even for the Kuravaka (a species of the Amaranth) tree (which by poetic convention longs for the embrace of noble women prior to flowering)
అసులభః - it is not easy

Do not several poets serve the wife of Vidhata ? With wealth of some sort, who does not become the lord of the goddess of wealth ? Oh Sati! Oh first among chaste women! except Mahadeva, contact with your bosom is not easy even for the (inanimate) Kuravaka tree.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

గిరామాహుర్దేవీం ద్రుహిణగృహిణీమాగమవిదో
హరేః పత్నీం పద్మాం హరసహచరీమద్రితనయామ్ ,
తురీయా కాపి త్వం దురధిగమనిఃసీమమహిమా
మహామాయా విశ్వం భ్రమయసి పరబ్రహ్మమహిషి . ౯౭ .

గిరాం ఆహుః దేవీం - they call as the goddess of speech (Saraswati)
ద్రుహిణ గృహిణీం - the wife of Druhina (Brahma)
ఆగమ విదుః - the knowers of the Agamas (the sacred scriptures)
హరేః పత్నీం - the wife of Hari (Vishnu)
పద్మాం - as Padma (one dwelling in the lotus) (Lakshmi)
హర సహచరీం - the wife of Hara (Siva)
అద్రి తనయామ్ - as the daughter of the mountain (Parvati)
తురీయా కా అపి - indescribable fourth one
త్వం - you
దురధిగమ - unattainable (by the senses)
నిఃసీమ మహిమా - boundlesly glorious one
మహామాయా - Mahamaya tattva (one of the twenty five categories representing Siva and Sakti in the evolved state)
విశ్వం భ్రమయసి - you cause the universe to revolve
పరబ్రహ్మ మహిషి - Oh Queen consort of the Parabrahman (the Supreme)

Oh Queen consort of the Parabrahman, the knowers of the Agamas call (you) as the goddess of speech, the wife of Druhina, as Padma the wife of Hari (and) as Adri tanaya, the wife of Hara. (But) you are the indescribable fourth one, the unattainable, the boundlessly glorious Mahamaya, (and) you cause the universe to revolve.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

కదా కాలే మాతః కథయ కలితాలక్తకరసం
పిబేయం విద్యార్థీ తవ చరణ నిర్ణేజనజలమ్ ,
ప్రకృత్యా మూకానామపి చ కవితాకారణతయా
కదా ధత్తే వాణీముఖకమలతాంబూలరసతామ్ . ౯౮ .

కదా కాలే - at what time
మాతః కథయ - Oh Mother! (Sakti), tell
కలిత అలక్తక రసం - bearing (mixed with) the (red) lac dye used as a cosmetic on the feet)
పిబేయం - I will drink
విద్యార్థీ - seeker of knowledge
తవ చరణ - your feet
నిర్ణేజన జలమ్ - the water used for ablution
ప్రకృత్యా - naturally
మూకానాం అపి చ - even of the dumb
కవితా - poetry
కారణతయా - the cause
కదా ధత్తే - when will it be bestowed
వాణీ ముఖ కమల - the lotus face of Vani (Saraswati)
తాంబూల రసతామ్ - similar to the (red) betel leaf and areca nut juice (from the mouth of Saraswati which by poetic convention is said to bestow poetic genius on one who tastes it)

Oh Mother! tell, at what time will I drink the water bearing the lac dye, used for ablution of your feet ? Being the cause of poetry even of the naturally dumb (and hence) similar to the betel and areca nut juice of the lotus face of Vani, when will it be bestowed?

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

సరస్వత్యా లక్ష్మ్యా విధిహరిసపత్నో విహరతే
రతేః పాతివ్రత్యం శిథిలయతి రమ్యేణ వపుషా ,
చిరం జీవన్నేవ క్షపితపశుపాశవ్యతికరః
పరానందాభిఖ్యం రసయతి రసం త్వద్భజనవాన్ . ౯౯ .

సరస్వత్యా - with Saraswati
లక్ష్మ్యా - and Lakshmi
విధి హరి - Vidhi (Brahma) (and) Hari (Vishnu)
సపత్నః - rival
విహరతే - sports
రతేః పాతివ్రత్యం - the chastity of Rati (wife of Cupid)
శిథిలయతి - he lessens
రమ్యేణ వపుషా - with a beautiful body
చిరం జీవన్ ఏవ - living eternaly (as a Jivan Mukta, one liberated while alive)
క్షపిత - casting off
పశు - the soul bound by spiritual ignorance
పాశ - the bond of spiritual ignorance
వ్యతికరః - contact with
పర ఆనంద అభిఖ్యం - called supreme bliss
రసయతి రసం - relishes the joy
త్వత్ భజనవాన్ - he who worships you

He who worships you sports with Saraswati and Lakshmi, (and is a) rival to Vidhi and Hari. With a beautiful body, he lessens the chastity of Rati. Living eternally and casting off contact with the soul bound by spiritual ignorance and the bond of spiritual ignorance, he relishes the joy called supreme bliss.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

ప్రదీపజ్వాలాభిర్దివసకర నీరాజనవిధిః
సుధాసూతేశ్చంద్రోపలజలలవైరర్ఘ్య రచనా ,
స్వకీయైరంభోభిః సలిలనిధి సౌహిత్యకరణం
త్వదీయాభిర్వాగ్భిస్తవ జనని వాచాం స్తుతిరియమ్ . ౧౦౦ .

ప్రదీప జ్వాలాభిః - with the flame of a lamp
దివసకర - for the sun
నీరాజన విధిః - the performance of the oblation of lights
సుధాసూతేః - for the moon
చంద్రోపల - moon stone
జలలవైః - with drops of water (oozing from the moon stone)
అర్ఘ్య రచనా - performance of oblation
స్వకీయైః - with his own
అంభోభిః - waters
సలిలనిధి - to the ocean
సౌహిత్యకరణం - giving satisfaction
త్వదీయాభిః - by your own
వాగ్భిః - words
తవ - your
జనని వాచాం - Oh generator of words! (Sakti)
స్తుతిః ఇయమ్ - this hymn of praise

Oh generator of words, this your hymn of praise, by your own words (is like) the performance of the oblation of lights with the flame of the lamp for the sun; the performance of oblation with drops of water (oozing from) the moon stone, for the moon (and) giving satisfaction to the ocean with his own waters.

ఇతి శ్రీశంకరాచార్య విరచితా సౌందర్యలహరీ సమాప్తమ్